در درس سوم عربی دوازدهم مبحث اسلوب استثنا را می‌خوانیم. کتاب آموزشی صراحتا اسمی از اسلوب حصر نبرده است، البته ترجمه صحیح ساختار آن را از ما خواسته است. در این مطلب شما با ساختار اسلوب استثنا و حصر و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها با همدیگر آشنا می‌شوید.
اسلوب استثنا ساختاری است که برای جداکردن یک جزء از یک مجموعه و کل کاربرد دارد.
ساختار اسلوب استثنا: مستثنی‌منه + إلا + مستثنی
مستثنی‌منه: یعنی همان کلی که جزئی از آن جدا شده است. به همان اسمی گفته می‌شود که قبل از «إلا» آمده و به‌وسیلۀ «إلا» جزئی از آن جدا می‌شود.
مستثنی: یعنی «جداشده» به همان فرد و جزئی گفته می‌شود که از حکم ماقبل جداشده است.
مثال: جآء جمیع الطلابُ إلا محمداً = به جز محمد همۀ دانش‌آموزان آمدند. داریم «محمد» را که یک فرد است از مجموعۀ دانش‌آموزان جدا می‌کنیم. پس «الطلاب» می‌شود: مستثنی‌منه؛ «محمدا» می‌شود: مستثنی و «إلا» می‌شود: ادات استثنا.
اسلوب حصر چیست؟
جمله‌ای که «إلا» دارد می‌توان آن را به‌صورت مثبت و همراه با تأکید انحصاری ترجمه کرد. البته دو شرط دارد:
1. جملۀ قبل از «إلا» باید منفی باشد.
2. مستنی‌منه مذکور نباشد.
این ساختار را اصطلاحا «اسلوب حصر» می‌گویند.
مثال: ما رأیت فی المدرسة إلا علیّاً
– در مدرسه تنها / فقط علی را دیدم
– در مدرسه کسی جز علی را ندیدم.
نکات مهم
1. مستثنی همیشه منصوب است.
2. جمله قبل از إلا می‌تواند مثبت / منفی باشد.
– حَلَّ الطُّلّابُ مَسائِلَ الرّياضيّاتِ إلّا مَسأَ لَةً. (مثبت است)
– ما قرأتُ المقالات إلا واحدةً. (منفی است)
3. برای اسلوب استثنابودن شرط است که مستثنی‌منه مذکور باشد.
4. مستثنی‌منه نقش اصلی نیست، پس اعرابش برحسب موقعیت آن در جمله مشخص می‌شود.
5. مستثنا نقش اصلی است و اعراب آن همیشه منصوب است.
تشخیص سریع اسلوب استثنا از حصر
1. اگر جملۀ قبل از «إلا» مثبت بود ! اسلوب استثنا: صدردرصد
قرَأتُ الکِتابَ التَّاريخيَّ إلّا مَصادِرَهُ
2. اگر جملۀ قبل از «إلا» منفی بود دو حالت دارد:
– اگر مستثنی‌منه مذکور باشد: اسلوب استثنا = ما طالَعْتُ لَيلَةَ الإمْتِحانِ کِتاباً إلّا کِتابَ الْعَرَبيَّةِ.
اگر مستثنی‌منه محذوف باشد: اسلوب حصر = ما حَفِظَ القصيدَة إلّا کاظِمٌ
3. اگر کلمۀ بعد «إلا» مرفوع باشد ! اسلوب حصر = ما فازَ إلَّا الصّادِقُ
شباهت‌ها و تفاوت‌های اسلوب استثنا و حصر
- هر دو جمله «إلا» دارند.
- در اسلوب استثنا جمله قبل از «إلا» می‌تواند مثبت / منفی باشد.
- در اسلوب حصر جمله قبل از «إلا» باید منفی باشد.
- اعراب مستثنی همیشه منصوب خواهد بود.
- اعراب محصور می‌تواند مرفوع / منصوب باشد.
- در اسلوب اسثتنا همه ارکان جمله قبل «إلا» می‌آیند.
- در اسلوب حصر حتما یکی از ارکان اصلی جمله بعد از «إلا» می‌آید.
نکته: جمله‌ای که قبل از «إلا» اسم جمع (مکسر/ سالم) داشته باشد یا اسم مفرد (معمولی / عام) که به‌صورت نکره آمده باشد، غالبا همین اسم «مستثنی‌منه» است.
اسم‌های عام: کل – أحد – شیء – بعض – کتاب – درس – مدرسة – معلم – انسان
آخرین دیدگاه‌ها